Jan Niedźwiecki (1946 – 2008)

Jan NIEDŹWIECKI (1946 – 2008)
Etnograf, znawca budownictwa i kultury ludowej Krajny, dyrektor Muzeum Okręgowego im. Stanisława Staszica w Pile [1]

Urodził się 12 I 1946 r. w Pohoriłe (woj. Żytomierz, Ukraina) w rodzinie robotniczej jako pasierb Otta Frylinga (13 I 1925 r. – 02 VIII 1995 r.) i syn Leokadii Niedźwieckiej (20 XI 1923 r. – 18 VIII 2011 r.) z domu Niedźwieckiej. W tym samym roku jego rodzice osiedlili się w wyniku powojennych zmian na Ziemiach Zachodnich, gdzie wychowywał się w środowisku przesiedleńczym, we wsi Miłocice k. Miastka w woj. pomorskim. Miał młodsze, przyrodnie rodzeństwo – dwie siostry i brata. Edukację rozpoczął w szkole podstawowej w 1952 r. Naukę kontynuował w liceum ogólnokształcącym w Miastku, w którym w 1963 r. uzyskał świadectwo maturalne.

Fascynowała go kultura ludowa i przemiany społeczne w środowisku, w którym żył, dlatego w 1963 r., rozpoczął studia etnograficzne na Wydziale Filozoficzno–Historycznym UAM w Poznaniu, w Katedrze Etnografii. W 1968 r. obronił pracę magisterską zatytułowaną Nowe tendencje w sposobach spędzania wolnego czasu w środowisku wiejskim na przykładzie wsi Miłocice, pow. Miastko. Jej promotorem był prof. J. Burszta. Praca, z niewielkimi skrótami, została opublikowana pod zmienionym tytułem: Przemiany kulturowe w środowisku wiejskim na przykładzie wsi Miłocice, pow. Miastko, („Materiały Zachodniopomorskie”, 15, 1969, s. 423-471). Pierwszą pracę podjął 1 XI 1967 r., w Muzeum Ziemi Złotowskiej w Złotowie, na stanowisku asystenta muzealnego, przy jednoczesnym pełnieniu obowiązków kierownika muzeum. To tutaj, poznając bogatą historię i dorobek kultury ludowej regionu krajeńskiego, rozwinął w sobie głęboką fascynację przeszłością północnej Wielkopolski. Podczas pełnienia obowiązków, na bieżąco dokumentował zdobywane doświadczenie zawodowe publikując w l. 1968-1972: Sprawozdanie z działalności Muzeum Ziemi Złotowskiej w Złotowie, („Materiały Zachodniopomorskie”, 14, 1968, s. 860-861; 15, 1969, s. 609-610; 16, 1970, s. 719-730; 17, 1971, s. 749-753; 18, 1972, s. 800-804). W l. 1975-1976 wykładał wiedzę o kulturze na Uniwersytecie Ludowym w Radawnicy k. Złotowa.

31 III 1976 r., jako adiunkt, podjął pracę w Biurze Dokumentacji Zabytków w Pile, a następnie jako kustosz i kierownik pracowni etnograficznej, związał się (od dnia 1 XII 1976 r.) na stałe z nowo utworzonym Muzeum Okręgowym im. S. Staszica w Pile. Dział Etnograficzny, którym kierował, tworzył od podstaw. Ponadto od początku pracy w pilskim muzeum, czynnie uczestniczył w tworzeniu i organizowaniu ekspozycji w muzeach regionalnych, powstających na terenie byłego woj. pilskiego i podległych Muzeum Okręgowemu w Pile, m.in. muzeum w: Wałczu, Wągrowcu, Rogoźnie. Był pomysłodawcą i organizatorem konkursów sztuki ludowej województwa pilskiego. Dzięki temu skutecznie propagował lokalne wzory kultury. Był pierwszym etnografem, który na początku lat 70. XX w. udowadniał istnienie ludowego haftu krajeńskiego na Krajnie Złotowskiej. Jednocześnie, jako pierwszy, po odkryciu fragmentów motywów haftu, którymi kobiety krajeńskie zdobiły dolne partie spódnic, opowiadał się za jego kaszubskim pochodzeniem. W hafcie krajeńskim i kaszubskim, zauważał wiele podobieństw. Na podstawie odkrytych w okolicy Starej Świętej i Skica k. Złotowa, a następnie pozyskanych do Muzeum Ziemi Złotowskiej unikatowych tkanin, dokonał rekonstrukcji wzorów tego haftu. Wraz z twórczyniami ludowymi (Martą Pierzyńską ze Złotowa i Celiną Bytkowską z Krajenki), przygotował wzorniki, w postaci ołówkowych szkiców oraz gotowych haftów poglądowych i wycinanek. Dzięki niemu haft został odtworzony i rozpowszechniony. Wskutek działań rekonstrukcyjnych, zapomniany wcześniej haft krajeński, ponownie upowszechnił się w powiatach złotowskim i pilskim. O swojej „ukochanej Krajnie” jak często ją nazywał, pisał liczne opracowania publikując głównie w „Rocznikach Nadnoteckich: Z badań nad kulturą ludową Krajny Złotowskiej, (5, 1973, s. 117-137); Grupy regionalne w województwie pilskim i ich budownictwo, (8, 1977, s. 20-35); Wybrane zagadnienia sztuki ludowej Krajny i Pałuk, (8, 1977, s. 114-129); Zagadnienia kultury ludowej w woj. pilskim, (21, 1990, s. 55-63); Rola kultury ludowej w podtrzymywaniu polskości na Krajnie Złotowskiej, (29, 1998, s. 33-41). Pisał również do „Koszalińskich Zeszytów Muzealnych”: Zarys wybranych zagadnień tradycyjnej kultury Krajniaków Złotowskich (3, 1973, s. 359-395) oraz ”Kroniki Wielkopolski”: Odzież i strój ludowy Krajniaków Złotowskich (3, 1999, s. 168-171).

Od 1978 r., po włączeniu skansenu w Osieku nad Notecią w struktury Muzeum Okręgowego w Pile, zajął się planem zagospodarowania jego terenu obiektami dawnej architektury ludowej oraz gromadzeniem zabytków ruchomych do wyposażenia wnętrz. Był autorem założeń programowych skansenu, rozwijając pierwotną koncepcję prof. J. Burszty, zakładającą utworzenie małego muzeum na wolnym powietrzu w oparciu o zabytki architektury ludowej z obszaru Krajny. W założeniach tych dokonał korekty wynikającej z reformy administracyjnej państwa (1975), która sprawiła, że Krajna została podzielona terytorialnie pomiędzy dwa województwa: bydgoskie i pilskie. Podejmując się wówczas nowego opracowania koncepcji skansenu, opierał się na wiedzy zdobytej w terenie. Do współpracy zaangażował architekta Bogdana Szelmeczkę. Ostatecznie, w 1986 r. wspólnie przygotowali projekt, który zakładał przeniesienie (na 13 hektarowy teren) 55 obiektów pochodzących wyłącznie z terenu woj. pilskiego. Zmodyfikowany projekt zakładał umieszczenie w skansenie obiektów architektury ludowej Krajny, Pałuk i Puszczy Noteckiej, ale jedynie z części regionów znajdujących się w granicach woj. pilskiego. Przystępując do jego realizacji, starał się korzystać z dorobku i doświadczenia innych. Przy tej okazji, udało mu się nakłonić do współpracy prof. J. Bursztę i J. Czajkowskiego (ówczesnego dyrektora Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku). Współpraca z doświadczonymi kolegami pozwoliła mu na wytyczenie ram projektu, który ostatecznie opierał się na układzie wsi Radom (gm. Ryczywół), zachowanej do dzisiaj, z typowym układem owalnicowym w stopniu niemal nienaruszonym. Układ tej wsi stał się osią jego projektu, choć ostatecznie wprowadził do niego „korektę”, włączając do układu inne zabudowania jak m.in. wiatraki. W archiwum Muzeum Okręgowego w Pile zachowała się, pod nr sygn.: 011/1976-1986, koncepcja jego autorstwa, składająca się z: „Projektu studialnego Rezerwatu Archeologicznego i Etnograficznego w Osieku n/Notecią” (nr sprawy: 19/1980); „Programu realizacji Rezerwatu Archeologiczno-Etnograficznego w Osieku n/Notecią” (nr sprawy: 11/1979); i „Programu zagospodarowania Rezerwatu Archeologiczno-Etnograficznego w Osieku” (nr sprawy: 13/1979).

Jako etnograf dostrzegał zachodzące zmiany społeczne. Zdawał sobie sprawę, iż kulturę regionu pilskiego, jako obszaru przejściowego pomiędzy Wielkopolską a Pomorzem, kształtowało osadnictwo tych regionów, w tym także olęderskie i niemieckie. Stąd też, niezależnie od zagadnień tradycyjnych, prowadził badania nad procesami adaptacji i integracji kulturowej grup napływowych. Dotykał przy tej okazji tematów trudnych. Skupił się m.in. nad problemem zasiedlania i zagospodarowania Ziem Zachodnich i Północnych po drugiej wojnie światowej, zwłaszcza w okresie po 1947 r. W tym kontekście we wczesnych latach 80. XX w., prowadził badania nad przesiedleńcami z południowej Polski. Analizując strukturę etnograficzną mieszkańców okolic Piły, docierał do społeczności określanej jako ukraińska. Gromadził dla muzeum unikatowe elementy tradycyjnego ubioru z okolic Torek koło Przemyśla. Mając świadomość głębokiej przemiany regionu, w którym mieszkał, utrwalał ją w artykułach: Rola muzeum w integrowaniu społeczności autochtonicznej i przesiedleńczej, („Acta Scansenologica” 8, 2001, s. 179-185); Nowe pogranicze kultur w północnej Wielkopolsce po 1945 roku, („Biuletyn Stowarzyszenia Muzeów na Wolnym Powietrzu” 7, 2004, s. 165-171); Procesy asymilacji Łemków na Ziemi Nadnoteckiej po 1947 r., („Rocznik Nadnotecki” 26, 1995, s. 63-85). Badaniom tym towarzyszyła działalność o charakterze upowszechniającym oraz wystawienniczym.
W 1990 r. objął stanowisko dyrektora Muzeum Okręgowego w Pile, które pełnił nieprzerwanie aż do śmierci w 2008 r. Od początku kadencji koncentrował się na pozyskaniu nowego budynku na potrzeby muzeum. Po wielu staraniach udało mu się przenieść siedzibę placówki do zabytkowego budynku, dawnego Konsulatu RP w Pile (w l. 1934-1939). Doprowadził do gruntownej modernizacji obiektu. Za realizację tego zadania otrzymał w 1998 r. nagrodę MKiS w konkursie na najciekawsze muzealne wydarzenie 1997 r., a także nagrodę Generalnego Konserwatora Zabytków. W odrestaurowanym muzeum otwierał kolejno nowe wystawy stałe: „Meble i wnętrza mieszkalne od końca XVIII do początku XX w.” (1997); „Z przeszłości Piły i regionu”(1998). Dopełnieniem i uzupełnieniem wystawy wnętrz stała się otwarta przez niego ekspozycja: „Przedmioty piękne i użyteczne” (1999). Pracując w Pile nigdy nie zapominał o oddziale w Osieku nad Notecią. Był autorem nie tylko koncepcji zagospodarowania skansenu, ale również pomagał młodszym, pracującym tam kolegom. Doradzał im, życzliwie podpowiadał i współtworzył z nimi ekspozycje w chałupach wiejskich. Ostatnim jego pomysłem zrealizowanym na terenie Muzeum Kultury Ludowej w Osieku było zrekonstruowanie zabytkowego kościoła z Lasek Wałeckich na Krajnie Wałeckiej (gm. Wałcz), którego pierwowzór pochodził z I poł. XVII w. Obiekt został oddany do użytku w 2006 r. Zadanie zostało docenione i uhonorowane w konkursie Marszałka Województwa Wielkopolskiego na najciekawsze wydarzenie muzealne roku „Izabella 2007” i otrzymało nagrodę główną Grand Prix w kategorii: działalność naukowa i konserwatorska.
Za działalność na płaszczyźnie muzealnej i zaangażowanie na rzecz kultury był wielokrotnie doceniany. Był członkiem Zarządu Stowarzyszenia Muzeów na Wolnym Powietrzu w Polsce II kadencji (2002-2006). Otrzymał odznakę „Zasłużony Działacz Kultury” (1984); Srebrny (1986) a następnie Złoty Krzyż Zasługi (1998); złotą odznakę honorową „Za zasługi w rozwoju województwa pilskiego” (1989); złotą odznakę „Za opiekę nad zabytkami” (1999); w uznaniu zasług, z rąk Marszałka Województwa Wielkopolskiego odebrał odznakę honorową „Za zasługi dla województwa wielkopolskiego” (2002). Na krótko przed śmiercią otrzymał odznakę honorową „Za zasługi dla kultury polskiej” (2008).
W 1999 r. zaczął podupadać na zdrowiu. Choć postępująca choroba serca odrywała go od obowiązków i pracy, to w dalszym ciągu starał się pozostawać aktywnym, realizować swą pasję, być wśród ludzi, a zwłaszcza życzliwie odbierających go współpracowników.

Poza pracą, równie mocno pochłaniała go działalność społeczna. Był radnym Rady Miasta Piły I-szej kadencji (1990-1994), radnym Rady Powiatu Pilskiego III kadencji (2006-2008) – członkiem Zarządu Powiatu Pilskiego (l. 2006-2008). Zasiadał w komisjach ds. kultury, dbał o kierowaną i rozwijaną przez siebie placówkę, ale także o dobro otaczającego go dziedzictwa narodowego. Zaangażowanie społeczne przyniosło mu laur „najlepszego samorządowca powiatu pilskiego 2005 roku” w plebiscycie Marszałka Województwa Wielkopolskiego. Nieliczny czas wolny lubił spędzać na łonie natury, z uwielbieniem pielęgnował ogródek działkowy.

W 1967 r. ożenił się z Orestą Serbyn, z zawodu pielęgniarką, nauczycielem zawodu pielęgniarstwa. Mieli dwoje dzieci: Agnieszkę (ur. 1968), nauczycielkę matematyki i Ziemowita (ur. 1971), etnologa i muzealnika. Nie doczekał narodzin wnuczki – Hanny (ur. 2015).
Zmarł 13 VI 2008 r. w Pile. Pochowany został w mogile na Cmentarzu Komunalnym w Pile przy ul. Motylewskiej.

Bibliografia
1. 40 lat Muzeum Okręgowego w Pile. red. Ziemowit Niedźwiecki. Piła : Muzeum Okręgowe w Pile, 2015. ISBN : 9788390091709;
2. Angutek D., Rekonstrukcja ludowego haftu krajeńskiego: stan badań, pochodzenie i wzór. Lud, 2017, t.101, s. 333-359;
3. Biuletyn. red. Ziemowit Niedźwiecki. Piła : Muzeum Okręgowe Pile, 2018. ISSN : 2657-5256
4. Mostowski M., Boże Narodzenie – tradycja wiecznie żywa! [online]. Dostępny w Internecie:<http://tetnoregionu.pl/boze-narodzenie-tradycja-wiecznie-zywa/> (dostęp: 25.02.2020)
5. Niedźwiecki J., O muzeum będzie się mówiło [online]. Dostępny w Internecie: < https://wielkopolskie.naszemiasto.pl/o-muzeum-bedzie-sie-mowilo/ar/c13-160779> (dostęp: 25.02.2020)
6. Pamiętamy o tych, którzy odeszli [online]. Dostęp w Internecie: < https://powiat.pila.pl/aktualnosci/3308,pamietamy-o-tych-ktorzy-odeszli> dostęp:25.02.2020)
7. Piła – Jan Niedźwiecki nie żyje [online]. Dostęp w Internecie: < https://warszawa.naszemiasto.pl/pila-jan-niedzwiecki-nie-zyje/ar/c13-6920623> (dostęp: 25.02.2020)
8. arch. Muzeum Okręgowego w Pile, (Akta osobowe pracownika, życiorys własny, opracowania); informacje żony; wspomnienia autora;

[1] biogram ukazał się w wydawnictwie „Etnografowie i ludoznawcy Polscy. sylwetki, szkice biograficzne”, red. K. Ceklarz, J. Święch, t. VI, Kraków-Wrocław 2020, s. 165-168.